วัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร ถนนประชาธิปก แขวงวัดกัลยาณ์ เขตธนบุรี กรุงเทพมหานคร

เรื่อง...ปัณฑิตกถา
ว่าด้วยบัณฑิต

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ทิฏฺเ ธมฺเม จ โย อตฺโถ           โย จตฺโถ สมฺปรายิโก
อตฺถาภิสมยา ธีโร                    ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตีติ
                                                       (สํ.ส.๑๕/๓๘๐/๑๒๖)
           ณ บัดนี้จักรับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนาในปัณฑิตกถา ว่าด้วยบัณฑิตฉลองพระเดชพระคุณประดับพระปัญญาบารมี อนุรูปแก่การบำเพ็ญพระราชกุศลสัตตมวาร ๗ วัน พระราชทานอุทิศแก่ท่านผู้หญิงจงกล กิตติขจร ผู้ถึงแก่อนิจกรรม ทั้งนี้ โดยทรงมีพระอนุสรณ์รำลึกนึกถึงคุณูปการที่ท่านท่านผู้หญิงได้บำเพ็ญไว้เป็นอเนกประการในยามที่ยังมีชีวิตอยู่ จึงทรงพระกรุณาโปรดบำเพ็ญพระราชกุศลสัตตมวารในวันนี้
           เหตุที่มีพระมหากรุณาธิคุณบำเพ็ญพระราชกุศลอุทิศให้ในครั้งนี้ก็เพราะคุณงามความดีของท่านผู้หญิงจงกล กิตติขจร ในยามที่มีชีวิตอยู่เป็นผู้ประกอบด้วยคุณลักษณะ ๒ ประการ ก็คือ อัตตหิตสมบัติ และ ปรหิตปฏิบัติ
           คุณลักษณะส่วนอัตตหิตสมบัติ คือคุณสมบัติส่วนตนอันเกิดจากการฝึกฝนอบรมตนเองด้วยการศึกษาในระบบและการศึกษาตามอัธยาศัย นอกจากนี้ ท่านผู้หญิงได้อุทิศตนบำเพ็ญประโยชน์แก่ผู้อื่นที่เรียกว่า ปรหิตปฏิบัติ ด้วยการปฏิบัติหน้าที่ภริยาของจอมพลถนอม กิตติขจร อดีตนายกรัฐมนตรีคนที่ ๑๐ ของประเทศไทยได้อย่างไม่ขาดตกบกพร่อง ทั้งทำหน้าที่แม่ที่ดีผู้อบรมเลี้ยงดูบุตรธิดาทั้ง ๖ คนให้เจริญเติบใหญ่เป็นที่พึ่งแก่ตนเองและสังคม ในขณะที่สามีดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี ท่านผู้หญิงจงกล กิตติขจรก็ได้ปฏิบัติหน้าที่ภริยาผู้สนับสนุนให้งานของสามีดำเนินไปอย่างดีด้วยการอุทิศตนบำเพ็ญประโยชน์แก่สังคมนานาประการ เช่น เป็นประธานคณะกรรมการหาทุนของมูลนิธิราชประชาสมาสัย เป็นประธานมูลนิธิช่วยเหลือนักเรียนที่ขาดแคลน ที่สำคัญคือเป็นผู้ก่อตั้งมูลนิธิสงเคราะห์ครอบครัวทหารผ่านศึก ซึ่งต่อมามูลนิธินี้ได้อยู่ในพระอุปถัมภ์สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี
           คุณลักษณะส่วนปรหิตปฏิบัติอีกประการหนึ่งของท่านผู้หญิงจงกล กิตติขจร คือการปฏิบัติหน้าที่ภริยาคู่ทุกข์คู่ยากผู้ยืนหยัดเคียงข้างสามีตลอดเวลาแม้ในยามที่สามีถูกโลกธรรมฝ่ายอนิฏฐารมณ์ที่ไม่น่าปรารถนามากระทบถูกต้อง ช่วยกันประคับประคองชีวิตให้ผ่านพ้นวิกฤตต่างๆ ไปได้ ช่วยดูแลรักษาใจของกันและกันให้หนักแน่นมั่นคง มิได้ผันผวนขึ้นลงไปตามโลกธรรมที่มากระทบถูกต้อง สอดคล้องต้องตามพุทธภาษิตที่ว่าสุเขน ผุฏฺา อถวา ทุกฺเขน น อุจฺจาวจํ ปณฺฑิตา ทสฺสยนฺติ แปลความว่า ไม่ว่าได้รับสุขหรือทุกข์ บัณฑิตไม่แสดงอาการขึ้นๆ ลงๆ สมดังภาษิตอุทานธรรมที่ว่า
สุขและทุกข์มีอยู่คู่กับโลก                   จะย้ายโยกแห่งหนตำบลไหน
จะสุขบ้างทุกข์บ้างช่างเป็นไร จะทำใจให้เศร้าไม่เข้าการ
           คำว่า บัณฑิต ในทางพระศาสนาหมายถึงผู้มีปัญญาทั้งในทางโลกและในทางธรรม ปัญญาในทางโลกหมายถึงความรู้ในการประกอบอาชีพการงานจนมีรายได้เลี้ยงตัวเองและครอบครัว ส่วนปัญญาในทางธรรมหมายถึงความรู้ที่ช่วยประคองชีวิตให้อยู่ในทำนองคลองธรรมและช่วยให้รอดพ้นจากการถูกความทุกข์ขบกัด บัณฑิตที่แท้จริงจึงเป็นบุคคลที่ได้ทั้งประโยชน์ภายนอกและประโยชน์ภายใน ดังพระบาลีนิกเขปบทที่ยกไว้ ณ เบื้องต้นที่ว่า ทิฏฺเ ธมฺเม จ โย อตฺโถ เป็นต้น แปลความว่า คนมีปัญญา ท่านเรียกว่าบัณฑิต เพราะรู้ประโยชน์สองประการ คือ ประโยชน์เฉพาะหน้า และประโยชน์ระยะยาว
               ประโยชน์เฉพาะหน้า คือทรัพย์ภายนอกที่ได้จากความรู้ในการประกอบอาชีพ
               ประโยชน์ระยะยาว คือทรัพย์ภายในหรืออริยทรัพย์ที่ได้จากความรู้ในทางธรรม
               บัณฑิตคือคนที่รู้จักแสวงหาประโยชน์ ๒ ประการ คือ
               ทิฏฐธัมมิกัตถะ คือ ประโยชน์ปัจจุบันเฉพาะหน้า
               สัมปรายิกัตถะ คือ ประโยชน์ระยะยาวหรือประโยชน์ชั้นสูง
           ประโยชน์ปัจจุบันเฉพาะหน้าเป็นเรื่องของการแสวงหาทรัพย์ภายนอกที่เนื่องด้วยโลกธรรมที่น่าปรารถนาคือลาภ ยศ สุข สรรเสริญ ส่วนประโยชน์ที่สูงกว่านั้น หรือประโยชน์ระยะยาวเรียกว่าสัมปทาหรือสมบัติ ๔ ประการ คือ
               ๑. สัทธาสัมปทา สมบัติคือศรัทธา
               ๒. สีลสัมปทา สมบัติคือศีล
               ๓. จาคสัมปทา สมบัติคือจาคะ
               ๔. ปัญญาสัมปทา สมบัติคือปัญญา
           ขอรับพระราชทานถวายวิสัชนาต่อไปว่า เมื่อบัณฑิตมีสมบัติภายในทั้ง ๔ ประการนี้ เขาจะไม่แสดงอาการขึ้นลงเมื่อถูกโลกธรรมที่ไม่น่าปรารถนาคือเสื่อมลาภ เสื่อมยศ นินทาและทุกข์มากระทบชีวิต ทั้งนี้เพราะสมบัติแต่ละอย่างช่วยสร้างความเข้มแข็งภาย ในใจของบัณฑิต ดังนี้
           สมบัติข้อที่ ๑ คือ ศรัทธา ช่วยให้บัณฑิตเชื่อมั่นความหมายของชีวิตว่าเกิดมาทำไม และจะมีชีวิตอยู่เพื่ออะไร ชีวิตของบัณฑิตเป็นชีวิตที่มีอุดมการณ์เพราะมีศรัทธามั่นคงในเป้าหมายของชีวิต ดังคนที่ศรัทธามั่นคงในพระรัตนตรัยก็จะอุทิศตนเพื่อพระพุทธศาสนา คนที่จงรักภักดีมั่นคงต่อสถาบันพระมหากษัตริย์ก็จะอุทิศตนเพื่อปกป้องสถาบัน ชีวิตของบัณฑิตมีคุณค่าเพราะเขาได้ทำในสิ่งที่ศรัทธาและมีศรัทธาในสิ่งที่ทำ
           สมบัติข้อที่ ๒ คือ ศีล บัณฑิตไม่หวั่นไหวไปกับคำนินทาหรือข้อกล่าวหาต่างๆ เพราะเขาเชื่อมั่นในความประพฤติที่ดีงามตามครรลองแห่งศีลธรรมของตนเอง ศีลทำให้บัณฑิตภาคภูมิใจในชีวิตที่งดงามของตนเอง ดังที่พระพุทธองค์ตรัสไว้ว่า สีลํ อาภรณํ เสฏํ แปลความว่า ศีลเป็นอาภรณ์เครื่องประดับที่ประเสริฐสุด สมดังคำประพันธ์ที่ว่า
คนจะงาม   งามน้ำใจ     ใช่ใบหน้า
คนจะสวย   สวยจรรยา   ใช่ตาหวาน
คนจะแก่    แก่ความรู้    ใช่อยู่นาน
คนจะรวย   รวยศีลทาน ใช่บ้านโต
           สมบัติข้อที่ ๓ คือ จาคะ ได้แก่ความมีน้ำใจเสียสละเพื่อผู้อื่น ความเสียสละ ของบัณฑิตย่อมไม่สูญเปล่าเพราะเขารู้จักเลือกคนที่เขาจะให้ ดังที่พระพุทธเจ้าตรัสว่า วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ แปลความว่า การเลือกให้ พระสุคตทรงสรรเสริญ มนาปทายี ลภเต มนาปํ ผู้ให้สิ่งที่น่าพอใจแก่เขาย่อมได้สิ่งที่น่าพอใจตอบ       ดังโคลงโลกนิติที่ว่า
ให้ท่านท่านจักให้          ตอบสนอง
นบท่านท่านจักปอง        นอบไหว้
รักท่านท่านควรครอง      ความรัก เรานา
สามสิ่งนี้เว้นไว้             แต่ผู้ทรชน
           สมบัติข้อที่ ๔ คือ ปัญญา หมายถึงรู้เท่าทันความเป็นจริงของชีวิตว่า เป็นอนิจจังคือไม่เที่ยง ทุกขังคือทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ และอนัตตาคือไม่มีแก่นแท้ถาวรคือบัณฑิต รู้เท่าทันลักษณะทั้งสามอย่างนี้แล้วรู้จักปล่อยวางความยึดมั่นถือมั่น เขาก็ไม่ถูกความทุกข์ขบกัดชีวิต ดังมีเรื่องเล่าว่า ลุงคนหนึ่งเลี้ยงม้าไว้หนึ่งตัว เป็นม้าที่สง่างามปราดเปรียว
           วันหนึ่งม้าตัวนั้นโดดหนีออกไปจากคอก หายเข้าไปในป่า เพื่อนบ้านต่างมาแสดงความเสียใจ
ลุงตอบทุกคนว่า “อะไรมันก็ไม่แน่”
           ต่อมาไม่นาน ม้าตัวนั้นกลับมาที่คอกพร้อมกับพาม้าป่าตามมาด้วยอีกหนึ่งตัว เพื่อนบ้านต่างมาแสดงความดีใจ
           ลุงตอบว่า “อะไรมันก็ไม่แน่”
           ต่อมาไม่นาน ลูกชายของลุงขึ้นควบม้าป่า ม้าป่าพยศทำเอาลูกชายของลุงตกม้าขาหัก เพื่อนบ้านต่างมาแสดงความเสียใจ
           ลุงตอบว่า ”อะไรมันก็ไม่แน่”
           อยู่ต่อมา กองทัพประเทศเพื่อนบ้านยกมาประชิดชายแดน ทางการเกณฑ์คนหนุ่มในหมู่บ้านไปเป็นทหาร ทุกคนไปแล้วไปลับไม่รอดชีวิตกลับมาสักคนเดียว ทั้งหมู่บ้านเหลือเด็กหนุ่มอยู่คนเดียวคือลูกชายของลุง ทางการไม่ยอมเกณฑ์เอาไปเพราะเขาขาหัก
           ไม่ว่าได้รับสุขหรือทุกข์ บัณฑิตไม่แสดงอาการขึ้นลงเพราะ
           (๑) มีศรัทธามั่นคงในสิ่งที่ทำ
           (๒) มีความภาคภูมิใจในความเป็นคนดีมีศีลธรรมของตน
           (๓) เมื่อล้มก็ยังมีคนช่วยประคองเป็นการตอบแทนจาคะคือความมีน้ำใจที่เคยเสียสละไว้ก่อน และ
           (๔) มีปัญญา รู้จักปล่อยวางด้วยรู้เท่าทันความเป็นจริงของชีวิต
           ในยามที่มีชีวิตอยู่ ท่านผู้หญิงจงกล กิตติขจร เป็นบัณฑิตผู้ได้ทั้งทรัพย์ภายนอกและทรัพย์ภายใน คือ ได้ทรัพย์ภายนอกจากการรู้จักซื้อขายที่ดิน จนสามารถสร้างบ้านและอพาร์ทเม้นท์ที่ซอยระนอง ๒ เขตดุสิตนี้ และได้ทรัพย์ภายใน คือศรัทธา ศีล จาคะและปัญญา ดังจะเห็นได้ว่านอกจากการเป็นประธานมูลนิธิต่างๆ แล้ว ยังได้สร้างพระพุทธชินราชจำลองไปประดิษฐาน ณ วัดไทยพุทธคยา ประเทศอินเดีย และที่สำคัญคือใช้ปัญญากำกับชีวิตให้มีสุขภาพกายและสุขภาพจิตที่ดีจนกระทั่งละสังขารจากโลกนี้ ไปด้วยวัย ๙๖ ปี
           ศรัทธา ศีล จาคะและปัญญานี้ ท่านเรียกว่า สัมปรายิกัตถะแปลว่าประโยชน์ในภายหน้า คือเป็นเสบียงบุญที่จะติดตามไปสู่ภพภูมิเบื้องหน้า ดังพระบาลีว่า ปุญฺานิ ปรโลกสฺมึ ปติฏฺา โหนฺติ ปาณินํ แปลความว่า บุญเป็นที่พึ่งของสัตว์ทั้งหลายในปรโลก สมดังคำประพันธ์ที่ว่า บุญเป็นเงาเฝ้าตามติด บุญเป็นมิตรในทุกที่ คอยช่วยเหลือเอื้ออารีห่างราคีปลอดโพยภัย บุญพิทักษ์บุญรักษา บุญนำพาพบสุขใส แม้ชีพลับดับล่วงไป บุญส่งให้ถึงสวรรค์สุขาวดี
           อิมินา กตปุญฺเน ด้วยอำนาจพระราชกุศลที่ทรงบำเพ็ญให้เป็นไปด้วยดีในหมู่สงฆ์พระราชทานอุทิศแด่ท่านผู้หญิงจงกล กิตติขจร ในครั้งนี้ ขอจงมารวมกันเป็นตบะเดชะพลวปัจจัยสำเร็จเป็นอิฏฐวิบากสุขสมบัติ ทิพยสมบัติในสัมปรายภพสมพระราชเจตนาปรารภทุกประการ
           รับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนาในปัณฑิตกถา พอสมควรแก่เวลา ขอสมมติยุติลงคงไว้แต่เพียงเท่านี้
        เอวํ ก็มีดัวยประการฉะนี้